Wiry

Wiry leżą na południowy-zachód od Ślęży, w Kotlinie Wirowskiej, na wschodnim skraju Równiny Świdnickiej, u północnego podnóża Wzgórz Kiełczyńskich, między Wirkami a Tąpadłą (miejscowi mówią między Wirkami a Tąpadłami).
Najstarsze znane nam nazwy wsi Wiry: Viuri, wymieniona w 1193 r., Wiri, w 1209 r., i Magna Wiri, w 1292 r., pochodzą z okresu, kiedy Śląsk należał do Piastów. Inne nazwy wsi: Magna Wiravia, wymieniona w 1360 r., Wyrow, w 1371 r., i Großen Wyerow, w 1378 r., pochodzą z okresu panowania czeskiego. Kolejne nazwy wsi: Langewier, wymieniana w 1667 r., Grosewier, w 1652 r., i Gross-ruhnau, w 1726 r., pochodzą z okresu, kiedy Śląskiem, jako częścią Czech, władali Habsburgowie. W okresie panowania pruskiego, a później niemieckiego, wymieniano nazwy: Gross Wierau, Groß Wierau, od 1765 r. Po II wojnie światowej, kiedy Śląsk przyłączono do Polski, w 1945 r., wieś otrzymała nazwę: Wiry.  
Dzisiaj wieś liczy ponad 430 mieszkańców.
Wiry są jedną z najstarszych wsi założonych u podnóża Ślęży. W dokumentach księcia Henryka Brodatego z 1209 r. zostały wymienione w okręgu Sobótki, stanowiącym uposażenie klasztoru augustianów ufundowanego przez Piotra Własta. Własnością tego klasztoru Wiry pozostawały przez cały czas aż do kasaty dóbr kościelnych w 1810 r. W 1221 r. wieś została lokowana na prawie niemieckim. W 1223 r. w dokumentach biskupa Laurentego została wymieniona w okręgu Górka, gdzie mieściła się administracja dóbr klasztornych. W 1229 r. została podzielona na Wirki i Wiry.
Wiry mają dość złożony układ przestrzenny: w centrum przypominają osiedle lub ulicówkę, na skrajach raczej łańcuchówkę. Zachowały cenne zabytki. Najcenniejszy zabytek kościół parafialny pw. św. Michała Archanioła znajduje się w środku wsi. Kościół ten był wzmiankowany w 1250 r. (obecny powstał w XV w. i został przebudowany w XVIII w.). W 1906 r. kościół rozbudowano o nowy transept i prezbiterium. Kościół był restaurowany także w latach 60. i 70. XX w. Na osi stoi kwadratowa wieża zwieńczona krenelażem i iglicowym hełmem. Zachowały się okna, zamknięte półkoliście, a w prezbiterium okrągłe, w opaskach z tynku. Naroża i cokół oddzielone są pasami z tynku. Na kalenicy nawy, nad skrzyżowaniem z transeptem, jest drewniana, ośmioboczna sygnaturka z prześwitem. W szczytach transeptu są dwa krzyże pokutne, umieszczone tu wtórnie. Wewnątrz późnobarokowo–rokokowe wyposażenie, m.in. drewniane, polichromowane ołtarze z XVIII w., drewniana, polichromowana ambona z XVII w, drewniana chrzcielnica z tego okresu, drewniane, polichromowane figury i obrazy olejne z XVIII i XIX w. oraz aparaty kościelne i paramenty z XVIII i XIX w. Kościół otacza mur kamienny z XVII w., przebudowany w wieku XIX. Jest w nim budynek bramny z ostrołukowym prześwitem. Po drugiej stronie ulicy, pod nr. 59, stoi murowana, dwukondygnacyjna plebania z około 1860 r.    
Przy domu nr 4 stoi kapliczka domkowa z pocz. XIX w. Jest ona murowana, z fantazyjnym szczytem schodkowym, wydatnym gzymsem, narożnymi pilastrami i otworem zamkniętym łukiem koszowym. Druga kapliczka znajduje się przy szosie do Wirek. Jest to murowana kapliczka domkowa z I poł. XIX w., założona na rzucie kwadratu, zwieńczona dwuspadowym dachem ze sterczynami.    
Najbardziej imponującym zabytkiem są ruiny pałacu, pierwotnie renesansowego dworu z I poł. XVII w., rozbudowanego na dwuskrzydłowy pałac barokowy w 1778 r., remontowany w końcu XIX w. Pałac miał dwie kondygnacje, elewacje pokryte geometryczną dekoracją sgraffitową. Zachowały się mury konstrukcyjne i nieliczne sklepienia w przyziemiu. Obok pałacu znajduje się zarośnięty, zapuszczony park z XIX w.
Interesujący jest także budynek szkoły pod nr. 61. Jest to murowana, dwukondygnacyjna budowla, z poddaszem użytkowym, założona na prostokącie z ryzalitami środkowymi, akcentowanymi w przyziemiu boniowaniem, wyżej lizenami (podobnie naroża). Okna są prostokątne, w opaskach. We wsi zachowały się także inne, równie cenne, budowle z XIX i pocz. XX w.
Przez Wiry przebiega międzynarodowa trasa rowerowa EuroVelo 9 (tzw. Szlak Bursztynowy, łączący Bałtyk z Morzem Śródziemnym). W centrum wsi znajduje się miejsce do odpoczynku dla podróżnych oraz tablica oznaczająca przebieg tej trasy. Trasa ta w Wirach się rozgałęzia: pierwsza droga prowadzi do Świdnicy przez Wirki, a druga do Dzierżoniowa Dolnego przez Jędrzejowice. Obie drogi zbiegają się ponownie w Pieszycach.


Źródło: Przewodnik turystyczny ZE ŚLĘŻĄ W TLE PRZEWODNIK TURYSTYCZNY PO GMINACH ŚLĘŻAŃSKICH.  Rafał Brzeziński